Nghĩ về một bài thơ của Hồ xuân Hương

Tôi không phải là người có tậm hồn thơ và hay đọc thơ. Bởi vậy những bài thơ tôi thuộc được chỉ đếm chưa hết mấy đầu ngón tay, và các nhà thơ tôi biết thì còn ít hơn nữa. Tuy thế nhân ngày Phụ nữ sắp đến tôi cũng liều mạng bình phẩm một bài thơ của Hồ Xuân Hương, một nữ thi sĩ nổi tiếng về nhiều mặt. Bình phẩm loạn xạ cho vui, có gì sai sót xin được lượng thứ.

Bài thơ tôi muốn nói tới ở đây là bài thơ “Thiếu nữ ngủ ngày”. Bài thơ ấy như sau:

Trưa hè hây hẩy gió nồm đông

Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng

Lược trúc biếng cài trên mái tóc

Yếm đào trễ xuống dưới nương long

Đôi gò bồng đảo sương còn ngậm

Một lạch đào nguyên nước chửa thông

Quân tử dùng dằng không nỡ bước

Đi thì cũng dở, ở không xong.

(Bài thơ này tôi ghi lại theo trí nhớ từ hồi đi học, cách nay đã hơn ba chục năm rồi. Định check lại xem có sai sót gì không nhưng lười quá, chắc nếu có sai thì cũng chỉ sai tí ti thôi).

Tôi nhớ hồi đó khi giảng đến bài này (chỉ giảng phớt qua thôi, vì hồi đó chủ yếu học thơ Tố Hữu và thơ Cách mạng) thì thầy giáo nói rằng bài thơ phê phán những thói hư tật xấu trong xã hội ngày xưa, như con gái ngủ ngày, lại còn hớ hênh nữa, lộ hết cả “hàng” (khiếp!). Thì đó, “yếm đào trễ xuống dưới nương long” còn gì, mặc dù chẳng ai giải thích cho học sinh cái nương long nó là cái gì, nằm ở đoạn nào? Rồi bài thơ còn tố cáo thói dâm ô của bọn phong kiến nữa, bằng chứng là có thằng quân tử “dùng dằng không nỡ bước, đi thì cũng dở, ở không xong”. “Quân tử” thì chắc chắn là bọn phong kiến, bọn con nhà giàu rồi! Lẽ ra thấy gái “lộ hàng” như thế thì phải …e hèm… đi cho nhanh, còn lảng vảng ở đó làm gì? Thế mà cũng đòi làm công tử, đúng là phong kiến thối nát!

Rồi một thời gian sau, khi đã lớn hơn một chút thì cái cảm giác ngờ ngợ mơ hồ khi nghe thầy giảng năm nào càng rõ trong tôi, cùng với một cảm nhận khác về bài thơ này, khác hẳn với những gì đã học. Và cũng khác với cảm nhận chung về những bài thơ khác cũng của chính nhà thơ.

Cảm nhận chung của tôi về thơ Hồ xuân Hương, ngoài cách viết đa nghĩa rất đặc trưng “Hai xe hà chàng gác hai bên, thiếp sợ bí thiếp liền ghểng sĩ”…(Bài Đánh cờ người), còn thường làm người đọc liên tưởng tới một phụ nữ có vẻ đanh đá, hay chua ngoa, nhiều khi ẩn chứa nỗi uất ức vì những khát khao bị kìm nén cứ chờ chực bùng lên. Tôi không dám đưa dẫn chứng hay nói sâu về khía cạnh này vì đã có rất nhiều người đã nghiên cứu và đã nói rồi.Tôi chỉ nói về cảm nhận của tôi trong bài thơ “thiếu nữ ngủ ngày”, một cảm nhận hơi lạ về thơ Hồ xuân Hương. Trong bài thơ này, lối viết đa nghĩa vẫn là một đặc trưng của bà:

Đôi gò bồng đảo sương con ngậm

Một lạch đào nguyên nước chửa thông

Không định bình luận nhiều về hình ảnh ẩn dụ vừa thanh khiết vừa hoang sơ mà nhà thơ vẽ nên, tôi chỉ muốn nói trong bài thơ này không hề có chất giọng chanh chua, đanh đá thường thấy ở thơ bà. Mở đầu bài thơ chỉ là một bức tranh quê tĩnh lặng trong một buổi trưa hè, với giấc ngủ của một cô bé mới lớn vô tư.

Trưa hè hây hẩy gió nồm đông

Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng

Xen vào cái tĩnh lặng, bất động đó chỉ có một gã trai làng vô tình đi ngang qua, đu đưa trong yên lặng: muốn đi nhưng không đi nổi, muốn đứng lại thì cũng không xong. Vì cái gì nhỉ? Cảm giác như nhà thơ đang mỉm cười, cái cười hiền hậu, bao dung của một người từng trải nhìn thấu tận tâm can và biết hết cả những mánh khóe vụng dại của đám trẻ con đang làm trò:

Quân tử dùng dằng không nỡ bước

Đi thì cũng dở, ở không xong

Bài thơ đã khép lại, nhưng một nỗi bâng khuâng mơ hồ của tôi về một trưa hè xa xưa, mỗi khi tôi được về thăm quê hồi còn bé vẫn còn ám ảnh. Và vẫn vương vấn về một cái gì đó tuy rất đẹp, gần gũi nhưng lại huyền bí như ở cõi tiên, cảm thấy được nhưng không bao giờ với tới được…

Chợt thấy thương cho gã trai làng kia, không được sống vào thời nay, thời mà chị em khi ra đường thường mặc những chiếc áo không chỉ “trễ xuống dưới nương long” mà còn xẻ tới tận chấn thủy. Chắc gã sẽ không cần phải dùng dằng ở đâu đó nữa, chỉ cần ngồi quán bên đường là nhìn thấy vô tư … đủ thứ!

Rồi chợt thấy thương cho tôi, không được sống vào thời xưa, khi chỉ vô tình thấy một đôi gò bồng đảo còn đang thấp thoáng mà trong lòng đã xao động vấn vương như sắp được lên tiên cảnh…

Rồi có chợt thương cho ai nữa không?

Thời trang và hơn thế nữa (Lời: CĐ - Ảnh: Phương Dung, http://www.xaluan.com/modules.php?name=News&file=article&sid=51042#ixzz1FQgZ90Up)

P.S.

Có lẽ cũng nên giải thích thêm về cái nương long và chấn thủy. Theo  như tôi biết thì nương long là khoảng ngực nằm ngay dưới cổ và vai, phía trên đôi gò bồng đảo. Còn trẻ thì nương long ngắn, càng già đi thì nương long càng dài, dài theo năm tháng, hì hì. Chấn thủy là chỗ dưới xương mỏ ác. Hồi xưa, khi tôi đọc tập thơ Hồ xuân Hương, bài thơ này có một bức tranh minh họa nhỏ vẽ theo kiểu tranh Đông Hồ, vẽ một cô gái nằm ngủ, yếm tuột xuống tận bụng.Chẳng thấy đâu là “sương còn ngậm”, còn cái “lạch đào nguyên” thì thông thống như đường cao tốc. Chán không buồn nói!

Tháng 3/2010