Định mệnh

Lịch sử Việt nam kể từ khi chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc tới nay dường như chỉ theo có 1 kịch bản, lặp đi lặp lại. Đó là chuyện các triều đại giành chính quyền, chống giặc ngoại xâm từ phương Bắc, lập nên những chiến công lẫy lừng để rồi sau đó vài chục năm lại trở nên suy đồi, sa vào tranh giành quyền lực, xâu xé lẫn nhau và cuối cùng là lại bị diệt vong, hoặc bởi ngoại xâm, hoặc bởi một thế lực khác thay thế. Đến nỗi đã từng có ý cho rằng phải chăng đó là định mệnh của dân tộc Việt nam, đến nỗi chỉ vì lo đối phó với thù trong giặc ngoài mà không còn thời gian tạo lập một nền văn hóa và nền kinh tế như các dân tộc khác, để mãi mãi vẫn loay hoay trong cảnh đói nghèo, lạc hậu?

Chắc chắn đã từng có rất nhiều ý kiến cao siêu của các bậc trí giả bàn một cách rất thấu đáo về vấn đề này, dẫu vậy tôi vẫn muốn nói lên suy nghĩ của mình trước những gì được thấy từ góc nhìn của một người dân bình thường.

Nói một cách ngắn gọn thì cái gọi là định mệnh của dân tộc VN, nếu có, bắt nguồn từ phương Bắc, cụ thể là từ tư tưởng Đại Hán của phương Bắc.

Nhìn vào lịch sử TQ, không khó để thấy rằng đó là lịch sử của những cuộc chinh phạt, thâu tóm quyền lực và đất đai liên miên suốt mấy ngàn năm không dứt, làm nên hình hài một nước Trung quốc luôn luôn thay đổi, khi to khi nhỏ nhưng ý đố làm bá chủ của các “thiên tử” và “thiên triều” thì không bao giờ tắt. Nằm sát một láng giềng như thế, cùng với điều kiện đi lại tương đối dễ dàng hơn so với các láng giềng khác của Trung nguyên nên không có gì khó hiểu khi nước VN nhỏ bé thường xuyên bị cuốn vào những cuộc binh đao liên miên từ phương Bắc, nơi trị vì của những con người tự coi mình là con trời và gọi mọi dân tộc xung quanh là man, di, mọi, rợ.

Nhưng ngoài cái tác động bên ngoài rất dễ thấy đó, có lẽ còn một tác động khác, tuy nhiều người đã nhìn ra nhưng dường như đã không được cảnh báo đúng mức. Đó chính là ảnh hưởng của văn hóa và tư tưởng của phong kiến phương Bắc đã ăn sâu vào tận cùng tiềm thức của mỗi người dân Việt, sâu đến nỗi không phải ai, lúc nào cũng nhận thấy được.

Có thể nói khi du nhập vào VN cùng với vó ngựa quân xâm lược, cái tư tưởng phong kiến này, tiêu biểu nhất là tư tưởng Nho giáo và Đạo giáo, một mặt đã tạo nên sức mạnh cho giai cấp thống trị thông qua việc phổ cập các thang giá trị của nó và được các giai cấp lãnh đạo sớm nhận ra và triệt để lợi dụng, mặt khác đã âm thầm tước đi ngay từ trong ý nghĩ cái quyền làm người một cách đầy đủ của người dân như một công dân trong xã hội. Tư tưởng này đã mang lại sự bất bình đẳng giữa các giai tầng trong XH và dần dần làm tích tụ những mâu thuẫn và xung đột trong xã hội nhưng không có phương cách dung hòa quyền lợi của các bên, đã đẩy các mâu thuẫn đến mức không thể chịu đựng được và kết thúc bằng những cuộc khởi nghĩa hay lật đổ. Thế nhưng đó chỉ là cái thay đổi tình thế, thay đổi bên ngoài, bởi khi các tư tưởng gốc rễ lẫn mô hình của xã hội vẫn không thay đổi thì cái vòng luẩn quẩn vẫn còn tồn tại và góp phần tạo nên cái gọi là định mệnh của dân tộc.

Ở một tầm mức thấp hơn, nhưng ảnh hưởng rộng lớn hơn và sâu sắc hơn, đó là việc phổ biến Tam giáo đã tạo nên một đội ngũ trí thức phong kiến, dù có lúc bất bình với chính quyền phong kiến thì về đại thể vẫn là một công cụ đắc lực cho chính quyền. Với việc xác định mục đích của việc học là để thi, học để làm quan chứ không phải học để hiểu biết, học để thành người, hệ thống giáo dục khoa cử phong kiến đã không tạo ra được một số đông những trí thức đúng nghĩa, biết làm khoa học, có khả năng suy nghĩ độc lập, sáng tạo, dám làm dám chịu, để từ đó có thể tạo ra một ảnh hưởng nào đó tới xã hội hay lịch sử. Nó chỉ tạo ra một tầng lớp trí thức nếu không trì trệ, bảo thủ thì đầy mâu thuẫn nội tại, bị gò trói bởi vô vàn những ràng buộc của lễ giáo mỗi khi nghĩ đến cái mới, và từ đó luôn mang tư tưởng yếm thế, thoát tục trước những yêu cầu đổi thay của thời cuộc. Do sự ảnh hưởng không thể tránh khỏi của tầng lớp trí thức phong kiến này lên các tầng lớp nhân dân khác mà cách nghĩ, cách làm của cả một xã hội vì thế cũng chỉ mang tính nửa vời, đầy mâu thuẫn và nặng về cảm tính, không hề dựa trên những nguyên tắc hay chuẩn mực chung nào. Một XH đề cao những phẩm chất nhiều khi không tưởng đến đạo đức giả. Một xã hội chỉ biết trông chờ một cách may rủi vào sự cai trị hay hoặc dở của các đấng minh quân chứ không thể tạo ra được một vị quân vương biết chăm lo tốt chính sự dựa trên sự thỏa thuận có đi có lại giữa các tầng lớp trong xã hội, như ở một số các nền văn minh khác.

Có thể nói tư tưởng của Nho giáo và Đạo giáo, một đặc sản của nước TQ đại hán, từng là nền tảng của chế độ phong kiến TQ và VN, là một tư tưởng đối lập và xung khắc với tư tưởng dân chủ đang được thừa nhận và phổ biến rộng rãi hiện nay trên hầu khắp thế giới.

Về mặt danh nghĩa, chế độ phong kiến ở quê ta đã bị khai tử từ hơn 60 năm trước, kể từ tháng 8 năm 1945, nhưng ảnh hưởng (hay phong cách sống hiện đại) của XHTB chứ chưa nói tới XH phát triển cao hơn, dù ở miền Nam có cao hơn miền Bắc XHCN đôi chút, vẫn chưa đủ để lấn át nổi tàn tích của tư tưởng phương Bắc. Ảnh hưởng rõ nhất, vẫn còn đậm nét đến tận bây giờ đã được thể hiện rõ nhất ở hai lĩnh vực: thứ nhất là tư tưởng vẫn coi dân như con, với một nền hành chính dù hô hào cải cách và thực sự là dù có nhiều cải cách, nhưng vẫn còn nặng về xin- cho và một rừng thủ tục hành là chính, đẩy cái khó về người dân và giữ lại quyền ưu tiên cho quan chức.  Thứ hai là ở hiện trạng của ngành GD, với đặc điểm nặng về khoa bảng, học để thi, để tiến thân, chứ không phải học để làm người hiểu biết, một hiện trạng không khác gì nhiều so với hàng ngàn năm trước.

Một xã hội với rất nhiều người mang một tâm thức nô dịch (một cách vô tình hay tự nguyện) về văn hóa như bao đời nay vẫn thế, thật dễ hiểu là tại sao trước thực trạng hiện nay lại có những liên tưởng về vòng xoáy định mệnh mà dân tộc VN đã từng phải trải qua suốt mấy ngàn năm lịch sử. Thêm vào đó, dường như XH VN ngày nay có cái gì đấy rất giống với một bãi thải của TQ. Bởi ngoài một số tương đồng trong thể chế chính trị, trong cách đối xử với nhân dân, cách tuyên truyền, đối nội đối ngoại v.v…  với nhau  ra, thì quê ta không có những công trình có tính biểu tượng cao, hay những thành phố to đẹp, hiện đại như ở TQ. Cũng không có những tiến bộ về khoa học kỹ thuật như TQ, để có thể sản xuất máy bay, tên lửa hay thậm chí chỉ là ôtô, tàu thủy như TQ. Lại càng không có những công ty lớn, có thương hiệu trên thế giới đến TQ làm ăn, đã chuyển giao lại cho TQ cả một nền công nghiệp hùng mạnh đủ cho họ có thể sản xuất, chế tạo bất cứ thứ gì họ muốn. Nhưng VN lại có và chỉ có những đồ chơi có chất độc hại xuất xứ từ TQ, thực phẩm có hóa chất độc hại từ TQ, đồ dùng giá rẻ chất lượng thấp từ TQ, lối làm ăn thủ đoạn và chụp giật từ TQ … Thậm chí trên các kênh TV cũng tràn ngập phim TQ, và hàng loạt những bài hát trong dòng nhạc rác mang âm hưởng nhạc TQ, eo éo như nhạc đám ma tràn ngập thị trường và môi trường.

Câu chuyện thời nhà Hồ cách đây 600 năm vẫn chưa cũ. Nguyên nhân, bài học lịch sử được rút ra v.v… đã được nhiều người, nhiều lần nói tới. Chỉ xin nói thêm, nhấn mạnh thêm về tác hại, về hậu quả của nó. Đó là việc quan quân nhà Minh sau khi chiếm được VN đã ra lệnh cướp phá, đốt sạch sách vở và xóa sạch mọi dấu vết lịch sử và theo đó là xóa sạch các dấu vết văn hóa mà các tiền bối đã dày công tạo ra, chắt chiu gom góp lại từ bao đời. Để rồi từ đó những hiểu biết về lịch sử, về dân tộc, về cha ông thời xưa đã bị xóa trắng.

Những gì đã xảy ra ngày xưa đều có thể xảy ra trong thời đại ngày nay. Nếu có khác thì chỉ khác ở chỗ nó xảy ra nhanh hơn, hậu quả to lớn hơn mà thôi.

Muốn tránh khỏi cái vòng xoáy định mệnh này thì chỉ có một con đường là thoát khỏi ảnh hưởng của anh bạn lớn, một ảnh hưởng giống như một nỗi ám ảnh dân tộc VN suốt bao lâu nay. Tránh khỏi nạn binh đao bằng cách bê đất nước mang đi chỗ khác, hay bỏ đất nước mà đi như bao thế hệ người Hoa trước đây đã từng sang VN lánh nạn là điều không thể. Nhưng thoát khỏi sự nô dịch về văn hóa, tư tưởng thì có thể.

Một dẫn chứng dễ thấy nhất là từ người Nhật. Từ mấy trăm năm trước họ đã đoạn tuyệt với tư tưởng văn hóa của người láng giềng Đại Hán, tìm một hướng đi riêng cho mình và từ đó họ đã trở thành một cường quốc.

Một dẫn chứng khác đến từ Triều Tiên. Cùng một đất nước, cùng một dân tộc nhưng có hai số phận khác nhau, như nước với lửa, như đêm với ngày. Có lẽ không cần phải nói gì thêm nữa vì chỉ nhìn vào đã có rất nhiều điều ai ai cũng thấy và cũng hiểu.

Cho đến bây giờ, ở quê ta nhiều người vẫn thích cái sự kết hợp bởi sự tiện lợi. Dân tộc kết hợp với hiện đại, giữ bản sắc kết hợp với hội nhập sâu, kinh tế TB kết hợp với định hướng XHCN, vưn vưn … Giống như một người thích đi hai hàng, để có thể thưởng thức hết được khoái cảm từ cả hai con đường đem lại.

Có điều đi hai hàng thì không đi nhanh được, và rất dễ làm người khác ngứa mắt mà đá cho một phát vào háng. Ở tư thế đang đi hai hàng ấy mà bị đá thì rất khó đỡ, và bị đá trúng thì rất đau.

Tháng 7/2011